Páginas

jueves, 23 de febrero de 2017

O ENTROIDO EN VIGO. DATOS PARA UNHA REFLEXIÓN


Por Manoel da costa



Vigo urbana e rural

Vigo é unha cidade grande, a mais poboada de Galicia e a décimo cuarta de España. Pero Vigo tamén son as súas parroquias, algunhas delas a medio camiño entre urbanas e rurais, e algunhas decididamente rurais. En orde alfabético, para non sinalar, lembramos as de Alcabre, Beade, Bembrive, Cabral, Candeán, Castrelos, Comesaña, Coruxo, Freixeiro, Lavadores, Matamá, Navia, Oia, Sárdoma, Saians, Teis, Valadares e Zamáns; e as que foron parroquias coma Bouzas, Coia, Sampaio e San Xoán do Monte.

Alguén chamou a Vigo, non sen motivo, a cidade adolescente, polos seus problemas de crecemento urbano desordenado, motivado polo desenvolvemento industrial nas décadas de 1960 e 1970. A oferta laboral atraeu numerosa inmigración das zonas rurais de Galicia.

As dúas almas da cidade vense reflectidas nas manifestacións do Entroido. É de sinalar que no barrio do Berbés de Vigo se conserva a única figura tradicional do Entroido urbano galego: o Merdeiro, ao que dedicaremos un pequeno espazo.

Entroido igual a provocación

Se o Entroido non é provocador, transgresor, convértese en Carnaval, Batalla de Flores, Concurso de Disfraces, ou cousa semellante, pero xa non Entroido. Moitos dos mais afamados Entroidos galegos estanse a converter, a forza de declaracións de “festas de interese turístico nacional”, en desfiles folclóricos a maior gloria e beneficio da hostalería, pero cada día mais afastados do verdadeiro espírito que deulles orixe.

Historicamente a cultura popular está ligada ás festas. Un tempo e un espazo aberto á risa e a ledicia, á transgresión dos límites, ao grotesco a o obsceno. A música, a danza, a comida, os traxes e os roles; o universo enteiro ausente de sentido utilitario, de fin práctico; a festa coma camiño para acceder a un universo utópico, no que todo poder é burlado, todo o elevado rebaixado, todo o espiritual carnalizado e todo o sagrado profanado.

A festa do Entroido, resumía tódolos elementos lúdicos e festeiros das celebracións populares máis enraizadas no inconsciente colectivo da comunidade. Porén, a industria turística intenta transformar o Entroido nun artigo de consumo, roubándolle o seu sentido mítico, e o seu poder transgresor, facendo dos celebrantes pezas dun ritual sen sentido, e aos asistentes en observadores pasivos, dotados de teléfonos intelixentes cos que documentar axeitadamente nesta era da cultura visual, a súa presenza no espectáculo que non no rito.

Entroido igual a enchente

As festas en Galicia non se entenden sen unha boa paparota. E as festas do entroido non son unha excepción, mais ben a festa do Entroido inclúe necesariamente a idea de comer e beber ata rebentar, coma parte do exceso e provocación destas festas.

Probablemente son o cocido galego e o lacón con grelos os reis da gastronomía do Entroido, sen esquecer o caldo, os chourizos, orellas, cachuchas, bandullo, androllas e botelos e aínda o cabrito, pratos con sustancia abondo para repoñer as forzas de toda a festa destes días. As sobremesas destas datas con tamén especiais.

Non faltan nestas datas as sobremesas do entroido, de xeito especial as orellas de frade e as filloas, e tamén en algunha zonas as rosquillas, o tripón doce, e os melindres.

Entroido rural vs. carnaval vilego

Namentres o Entroido rural nace de ritos, personaxes, cantos, roupas e adobíos cuxa orixe pérdese no tempo, e a súa celebración responde a unha iniciativa dos veciños do lugar, o carnaval urbano, está organizado e apoiado pola Área de Festas e Turismo do Concello, aínda que se conte coa colaboración das Asociacións veciñais e culturais para a súa materialización. O Carnaval urbano procura o espectáculo, o colorido, a presenza pasiva de milleiros de espectadores que valoran moito mais o número e a riqueza das comparsas e carrozas do desfile que o mantemento dás tradicións propias do lugar. Os propios integrantes das comparsas están moito mais preocupados pola execución dos bailes e o lucimento e conservación da súa custosa vestimenta que de pasalo ben.

En resumo: o Carnaval Urbano é unha celebración programada e controlada, con horarios, circuítos, comezo e final das actividades, que ten a súa xustificación no fenómeno turístico, medindo o seu éxito o fracaso en función da ocupación hostaleira. Pola contra o Entroido rural e transgresión e dislocación da orde establecida.

Mecos, momos e ravachol

No Carnaval urbano, as festas comezan coa entronización dunha figura que personifica o entroido e que recibe diversos nomes, Momo na Coruña, a Micaela de Buño, o Felipiño do Barbanza, e en Vigo e o resto do sur de Galicia o Meco.

Nas aldeas e vilas organizábase o carro do entroido, que era un cortexo que levaba o boneco á súa queima, non sen ler antes un sermón ou testamento do entroido. Nas cidades galegas é mais adoitado celebrar o mércores de cinza o enterro da sardiña. Á noite sae a xente vestida de loito, en procesión para dar o seu derradeiro adeus á sardiña, que representa a diversión e a felicidade. En Vigo prodúcese a queima do Meco e en Pontevedra o "Loro Ravachol"[1] cuns rituais semellantes. Éntrase na coresma, nos corenta días de xaxún nos que os católicos teñen prohibido comer carne.

Os merdeiros

Finalizamos estas breves notas coa mención do personaxe por antonomasia do Entroido vigués: o Merdeiro. Di Xerardo F. Santomé, no seu libro editado pola A. X. A Revolta e A. VV. Casco Vello, en febreiro de 2006, “O Merdeiro: un personaxe do Entroido Vigués. Apuntamentos para a súa recuperación”:

“[...] Chegada a época do entroido, os mariñeiros da bisbarra de Vigo transformábanse en Merdeiros coa intención de expresar con máis forza as súas xenreiras para cos labregos. Para elo acostumaban vestirse ao xeito de Escabicheiros, (persoas do rural que recollían o escabiche e baleiraban os pozos negros da cidade para abonar os seus campos), ridiculizando aqueles elementos do traxe e aparellos máis significativos: o pucho, os símbolos e o farol. Asemade gustaban de exaxerar o seu comportamento social tremendamente anárquico. [...]!

Remitimos ao lector interesado no tema a lectura dos contidos da páxina da organización Asociación Etnográfica A Merdeira, formada pola Asociación Cultura y Veciñal do Casco Vello e o Centro Social de A Revolta: http://omerdeiro.org/.

Máis información

O Entroido en Galicia é unha das manifestacións culturais mais fortes do noso pais. Resulta practicamente imposible incluír a totalidade das páxinas WEB que contan con información de interese, polo que pedimos aos lectores interesados no tema ás súas achegas. Estas son as nosas:

https://oarqueologodenaron.wordpress.com/2015/02/13/dez-cosas-que-debes-saber-sobre-o-carnaval-antroido-entrudo-peliqueiros-pantallas-ursos-lobishomes/

https://asombradebouzapanda.wordpress.com/2012/02/16/uns-apuntamentos-sobre-o-entroido-galego/

http://anosacultura2.blogspot.com.es/2011/02/o-entroido-en-galicia.html

http://www.turismo.gal/que-facer/promocions-para-gozar-agora/o-entroido-en-galicia?langId=gl_ES

http://www.turismo.gal/docs/mdaw/mjg4/~edisp/turga288854.pdf

Os Merdeiros:

http://omerdeiro.org/

https://vimeo.com/59345611

http://www.xistra.info/merdeiro.html


Nota [1]: Ravachol era en realidade un papagaio, mascota de Perfecto Feijoo, moi mal falado e groseiro, que vivía na botica que este tiña na praza da Peregrina en Pontevedra. Morreu durante os carnavais de 1913 e foi enterrado con grandes honores en medio de un multitudinario duelo. Recibiu o seu nome do anarquista francés Ravachol, condenado a morte en 1892.

jueves, 9 de febrero de 2017

OS INSTRUMENTOS DE PERCUSIÓN NA MÚSICA TRADICIONAL (RELACIÓN NON EXHAUSTIVA)


Por Manoel da costa



Os expertos en musicoloxía dividen os instrumentos de percusión en dúas grandes familias: os “idiófonos”, ou cando o son é producido polo corpo do obxecto, é dicir, é o mesmo instrumento o que soa cando se pon en vibración ao refregalo, percutilo, sacudilo etc., e os “membráfonos” nos que unha pel é tensada sobre un marco ou unha cavidade e responde coa súa vibración cando é ferida coas mans, con paus ou excitada dalgún outro xeito, como por exemplo ao refregala coa man ou a través dunha corda ou un pau xunguido a esa membrana.

Son, por exemplo, “idiófonos”, o albuche de cana, os axóuxeres, castañolas, botellas, campás, tarabelas, culleres e cunchas, tarrañolas, as latas e o propio corpo.

Son, por exemplo tamén, “membráfonos”, os bombos, tambores e tamboriles, as pandeiras e pandeiretas, e os pandeiros de catro esquinas ou adufes.

Os instrumentos de percusión, en concreto, poden tamén dividirse pola finalidade coa que foron construídos: musical ou cotián. Os primeiros serán os verdadeiros “instrumentos”, mentres que aos segundos se lles denominan “cotidiáfonos”, ou as mais das veces “instrumentos pobres”.

Un instrumento musical é un obxecto construído coa finalidade de facer música, polo que cada unha das súas pezas foron deseñadas e concibidas cos materiais acústicos axeitados para este fin, mentres que calquera obxecto do noso entorno, unha tixola, unhas chaves, unha botella de anís, unha lata de carburo baleira, pode ser utilizada para acompañar o canto, aínda que non foi esa a orixe da súa construción.

Estes “cotidiáfonos”, ou “obxectos de uso cotián utilizados para facer música”, son probablemente dos mais empregados para acompañar o canto nos quefaceres diarios, sendo ademais unha excelente e pouco custosa ferramenta para que os mais novos se podan achegar doadamente á música. As cunchas, as piñas, as culleres, as tixolas, as latas de pementa e outros moitos “utensilios” musicais xunguían á súa facilidade de conseguilos, a sinxeleza da súa técnica de execución, que se pode aprender doadamente por observación e imitación, polo que foron a miúdo os principais acompañantes do canto.

Compre non esquecer que o canto é o fundamento da cultura musical. A voz constitúe a nosa primeira aproximación á música, á canción popular e á lingua materna do neno, polo que a imprescindible educación musical deste neno, debe comezar polo canto tradicional acompañado das percusións con estes obxectos de uso cotián.

Coma aplicación da premisa de ensinar deleitando, nos permitimos reproducir unhas ilustracións humorísticas dalgúns “cotidiáfonos” xocosos.

pementoque
Pementoque
Pementoque. Hibridación do peitoque e a lata de pemento fomentada pola desaparición dos colmados a mans dos hipermercados.


serragaias
Serragaias
Serragaias. Instrumento moi difícil de tanxer. Só para serrachíns profesionais.


Chavicordio
Chavicordio
Chavicordio. Dous conxuntos de chaves cunha afinación en “dou sostido a menor” moi complexa.


Cocteleira
Cocteleira
Cocteleira. Non pódese tocar con todas as pezas. A mellor para logo poder beber “un martini agitato, non mescolato” é a Muiñeira de Riamonte, mais “n'enculons pas des mouches"


Espageculler
Espageculler
Espageculler. Directamente do Piamonte, axeitado para acompañar as pezas en “patois” Componse dunha espumadeira e unha culler de “spaguetti”


Latacao
Latacao
Latacao. “Ollando para ás unllas” que é o xeito correcto de mover a man, segundo o Mestre Xisco. Versión dos sesenta con lata de Cola-Cao.


Lataiac
Lataiac
Lataiac. Híbrido de lata e botella. Versión para os que nos gusta o Jack Daniel mais que o anís.


Pandeiro espartano
Pandeiro espartano
Pandeiro espartano. Salva manteis de esparto utilizado para non aparvar ao público cando faise unha pandeirada no peito, e o peito é de lobo.


Biscutin
Biscutin
Biscutin. Formada por las verbas francesas “biscuit”, galleta e “tin”, lata. Achega dos compañeiros bretóns a esta recompilación de instrumentos de percusión.


Chiculateira
Chiculateira
Chiculateira. Este non é un instrumento “probe” senón instrumento de ricos, pois a tradición di que compre rompela para rematar as cancións, e así non hai quen dea aforrado para a vellez!


Chisqueiro
Chisqueiro
Chisqueiro. Mellor facelo con un dos tradicionais, pero tivemos que improvisar cun piezoeléctrico. Mellor que non teña gas, sobre todo se tes o pelo largo!


E vos? Tendes agún "cotidiáfono" particular? Sabedes de algúns outros? Ou... vos atrevedes a crear os vosos propios? Veña, agardamos polas vosas respostas!